Living the full catastrophy – Jon Kabat-Zinn
Waarom mindfulness? Waarom daar kostbare tijd en energie aan besteden? Die vragen stel ik mezelf nog regelmatig. Toch is elke keer weer mijn conclusie: omdat ik het nodig heb. Net als iedereen kan ik mezelf fantastisch in de weg zitten, en mindfulness trekt me daar weer uit. Mindfulness is al 2500 jaar een kwestie van gezond verstand. Hieronder daarom eerst een gezellige portie ramptoerisme naar de menselijke geest. Ga je mee?
1. Ellende
Stel je eens de volgende situatie voor: na een lange dag waarin de verwarming stuk ging en de loodgieter drie uur te laat kwam, brandt het eten aan terwijl je kindje nu.dat.boekje.wil.lezen. Hij of zij is ontroostbaar als je ‘nee’ zegt. Je schiet uit je slof, zet het vuur uit, stormt de keuken uit en ploft neer op de bank tussen de bergen was en speelgoed. Je wil alleen maar rust, harmonie, en klaar zijn. Maar in plaats daarvan moet je nog even, en verdwijnt in je telefoon.
Wat komt er op? Iets van hieronder bijvoorbeeld?
- Ik wil die stress niet, ik wil rust in mijn kop
- Ik wil dat gezeur niet, ik wil gezelligheid
- Ik wil niet uit mijn slof schieten, ik wil dat ik lief blijf
- Ik wil al dat werk niet doen, ik wil dat het klaar is
- Ik wil niet scrollen, ik wil wat leukers
Of meer in het algemeen:
- Ik wil ruimte voor mezelf maar ik krijg het nooit
- Ik wil ideale kinderen maar dat zijn ze niet
- Ik wil eindeloos geduldig zijn maar ik kan dat niet
- Ik wil de controle houden maar heb niet de energie
- Ik wil ontspannen maar ben te rusteloos
Dit is het leven. Tussen wat je wilt, verwacht, of verlangt, en de rauwe realiteit van het dagelijks leven, gaapt soms een gat zo diep als de Mariana trog. Op zich is dat nog overzichtelijk: behoeftes en de situatie sluiten niet lekker aan, en je krijgt daar gedachtes en gevoelens over. Gewone menselijke ellende.
2. Verzet
Onze reacties gaan (helaas) meestal een stuk verder. In plaats van te accepteren dat het nu gewoon lastig is, kunnen we ons hopeloos verzetten tegen de situatie. Want het is niet goed, zoals het nu is. Hier moeten we vandaan. Of de situatie moet anders. Dat (stiekeme) verzet kan zich op heel veel manieren uiten. Bijvoorbeeld:
Overcompenseren:
Het moet beter. Ik werk gewoon nog wat harder om een betere ouder te worden. Ik ga nóg een cursus doen. Wat vroeger naar bed. Meer met ze spelen. Gewoon liever zijn.
Behoeftes ontkennen:
Ach, het valt wel mee. Ja, hobbies heb ik niet meer zo nodig. Die wallen horen erbij. Nee ik hoef geen tijd voor mezelf, mijn gezin is mijn yoga. Als zij maar gelukkig zijn.
Uitzitten:
Het wordt later vast beter, als ze doorslapen. Dit is een fase. Niets aan te doen hè? We bijten ons er gewoon doorheen.
Uitleven:
Ze zijn soms gewoon strontvervelend. – Niet weer zo aan me hàngen, dat is irritant!
Toegeven:
Als ze maar stil zijn. Ik zet ze wel voor de tv met een ijsje.
Afhaken:
… whatever. Laat ze maar schreeuwen. Ik ga even kijken of iemand nog iets leuks gepost heeft. Met mijn rug naar hen toe.
Misschien niet zulke fraaie reacties als je ze op een rij zet. Eerlijk gezegd heb ik ik ze allemaal wel eens gehad. En wellicht herken jij ze ook. Het is menselijk. Als de koek even op is, neemt je onbewuste het over in een poging je te helpen. De reacties gaan op de automatische piloot. En ze hebben één ding gemeen: het zijn allemaal stressreacties. Het zijn allemaal vecht, vlucht of bevries reacties (later meer over stressreacties in een andere blogpost).
Stressreacties zeggen grofweg hetzelfde: het is niet goed hoe het nu is. Het moet anders en dat ga ik nu even regelen. Heel begrijpelijk. Maar vaak niet zo handig. Want het hele lijf, gedachten en gevoelens worden overgenomen. Tijdens zo’n stressreactie ben je even niet je hele zelf. Je blik vernauwt, het voelt onprettig en je doet vaak dingen die de situatie niet per sé verbeteren. Dubbele ellende dus.
3. Zelfveroordeling
Soms weten we ook dat onze reactie de boel erger heeft gemaakt, en daar kunnen we ons dan weer schuldig, onzeker of ontevreden over voelen. Deze oordelen maken de situatie zwaarder, en bovendien werken ze nieuwe stressreacties in de hand.
Maar zelfs hier stopt het vaak niet: met een beetje pech koppelen we deze situatie aan eerdere ervaringen en trekken dan brede conclusies. Dan is het nog maar een kort sprongetje naar sombere overtuigingen zoals: het ligt (altijd) aan mij, ik ben waardeloos, het zal wel niets meer worden. Driedubbele ellende dus.
4. Herhaling
Als mensen zijn we ook heel erg goed in patronen herkennen. Zo leren we natuurlijk van ervaringen en worden we beter in het omgaan met vergelijkbare situaties. Helaas zijn we vaak ook een beetje slordig. De conformation bias is daar een goed voorbeeld van: we nemen vooral informatie aan die past bij wat we al denken te weten. Ook zijn we geneigd om negatieve ervaringen een grotere plaats in ons geheugen te geven dan positieve ervaringen. Daardoor lijkt het veel erger dan het was.
En natuurlijk gaan stressreacties automatisch. Als die aanstaan, staat onze reflectie uit. Die reacties worden daardoor vaker herhaald.
Zo kunnen we situaties koppelen aan een verkeerd patroon dat we dan onbedoeld voeden en dieper in ons verankeren. Het wordt dan steeds moeilijker om anders te reageren – als we dat willen. Vierdubbele ellende.
5. Vicieuze cirkel compleet
Als we reageren vanuit stress en ingesleten patronen hebben we meestal weinig overzicht in de situatie. Als we dan iets eraan proberen te doen sluit onze reactie vaak niet goed aan, en worden kinderen, partners en andere onschuldige omstanders geraakt door ons stress bombardement. Helaas gaan kinderen en partners hier niet altijd volkomen ontspannen mee om, en dan heb je er nog gratis een ruzie bij, of een ontroostbaar kind dat nog een tijd van slag is. Tegen de tijd dat de gemoederen bedaard zijn is iedereen uitgeput. De lontjes zijn nog even kort, en als je pech hebt begin je weer van voren af aan. Vijf keer ellende dus.
Klaar.
Het grappige is dat je in alle vijf de fases kunt stoppen met de ellende. Het kan onmiddelijk klaar zijn met het extra gedoe. Stress op zich is niet te voorkomen. Dat hoort bij het leven. Loodgieters komen te laat, eten brandt soms aan. Maar stressreacties kunnen stoppen. Niet dat je per direct alle adrenaline kwijt bent, of je nare gedachtes, of dat je meteen weer die ideale ouder kunt zijn. Maar je kunt direct stoppen met waar je bezig bent.
Als je letterlijk stopt of vertraagt, gebeuren er meerdere dingen. Je krijgt weer toegang tot je pre-frontale cortex, het gebied waarmee je logisch kunt nadenken, overzicht krijgt en bewuste beslissingen neemt. Zo kun je rustig bekijken wat de situatie nodig heeft.
Door te stoppen voedt je de stress niet meer, zelfs al voelt het nog heel ongemakkelijk. Je laat de stress vanzelf uitdoven. Je lichaam is namelijk nog steeds vol stresshormonen, en die nemen vanzelf af. Dit duurt alleen een tijdje.
Als laatste kun je ook je verzet staken. Zonder verzet kun je de boel eens goed bekijken. De situatie, hoe het met je is, waar de (on)schuldige omstanders zijn. Je krijgt een beter plaatje van hoe het is, wat er nodig is, en wat er mogelijk is.
Het is zoals het is.
Er is iets grappigs met acceptatie. Als je loslaat hoe het zou moeten zijn, en durft te zien hoe het is krijg je meteen de wind mee.
Bij een stressreactie moet de hele situatie het raam uit. Als je accepteert zoals het is, ontstaat er ruimte om onderscheid te maken tussen wat je wel en niet kunt veranderen. Mocht je actie willen ondernemen, dan verspil je dus niet je energie aan dingen waar je toch geen invloed op hebt.
Maar hoeveel actie is eigenlijk nodig? Als we naar de situatie van het begin kijken valt er eigenlijk niet zo heel veel te doen. De verwarming is gemaakt. Het aangebrandde eten is maar een praktisch probleem. Je kindje troosten hoeft weinig energie te kosten. En als je accepteert hoe je je voelt, is vluchten niet nodig. Sterker nog, even rustig zitten tussen de was kan een ontspannende ervaring worden. Ruimte maken om voor jezelf te zorgen.
Het is zoals het is. Ook als het oncomfortabel voelt. Ook als het anders loopt. Ook als je nog gestresst bent. Of spijt hebt. Het is zoals het is en het is prima. Ik ben prima.
Zonder weerstand zijn het maar gebeurtenissen waar je liefdevol mee samen op de bank kunt zitten. Tot het weer nodig is om verder te gaan. Om voor jezelf of je gezin te zorgen. In harmonie met de situatie. Wat die ook is.
Ontspannen aanwezig zijn.
Wat is dan de rol van mindfulness in dit verhaal? Mindfulness is simpelweg aanwezig zijn met hoe het is. Open, vriendelijk, en zonder weerstand. Liefdevol bewustzijn van situaties, behoeftes, al dan niet vervuld.
We hebben een levenlang ervaring met automatische reacties en verzet. Dat hoort bij het menselijk leven. Maar we hebben ook een levenlang ervaring met mindfulness. Alleen hebben we dat vaak wat minder geoefend. Het mooie is: mindfulness kun je ontwikkelen. Zoals pianospelen of veters strikken. Elke keer dat je stress opmerkt en oefent met mindfulness wordt het weer een klein beetje makkelijker. En daarmee wordt ook je leven steeds wat makkelijker, een beetje meer ontspannen, een tikkeltje prettiger.
Het is zoals het is. Dat is de basis. En het is goed zo. Probeer het maar. En dan nog een keer.